Güneş saatlerinin yerini mekanik bir cihaz şeklinde çalışan saatler aldı. Mekanik bir çalışma prensibine sahip bu cihazlar iki adet çubuk ile günlük zamanı ölçmeye başladılar. Kısa olan çubuk saat dilimini gösterirken uzun olan çubuk ise dakikayı işaret etmektedir. Günün yirmi dört saate bölündüğünü düşünürsek bu saatler üzerinde on iki saate bölünmüş bir şekilde zaman ölçülür. Saatin iki önemli belirteç çubuğu olan akrep ve yelkovanın hangisi kısa olan diye bazen karıştırılabilmektedir. Rahat bir şekilde anlaşılabilmesi için akrep ve yelkovan çubukları birbirinden farklı uzunluklarda dizayn edilmiştir. Akrep, yelkovandan kısa bir şekilde dizayn edilmiştir. Yelkovan, akrebe göre daha uzun ve bazı tasarımlarda ince olarak göze çarpmaktadır.
Saatlerde Akrep Nedir?
Fransızcada akrep kelimesinin karşılığı olarak küçük iğne anlamına gelen ‘petite aiguille’ kelimesi kullanılmaktadır. İngilizce’de ise hour hand yani saat eli kelimesi akrep kelimesi yerine kullanılır. Peki Türkçe’de neden akrep kelimesi kullanılmaktadır? Bu soru düşündürücü bir soru olabilir. Fakat diğer yandan bir söz sanatı yaparcasına bu kelimenin kullanılmaya başlandığı kabul edilir. Çoğu gelenek ve kültür öğesi gibi yıllar içerisinde yaygın olarak herkes tarafından kullanılan bir terim halini almıştır. Akrep, hızlı ve ani hareketler yapma yeteneği olan bir canlı olduğu için saat dilimini gösteren çubuğa da bu benzetmeyi yaptıklarından dolayı akrep olarak isimlendirilmiş ve öylece kabul görmüştür. Diğer dillerdeki kullanılan kelimelerle bağlantısı olmayan akrep tabiri böyle bir benzetme nedeniyle saat parçaları isimlerinde kendine yer bulmuş. Saat kullanan çoğu kişinin merak ettiği bu bilgi görüldüğü gibi aslında kültürel değerlerimizin günlük hayatımıza yansımasından kaynaklanan bir zenginlik türü olarak göze çarpıyor.
Yelkovan Nedir?
Akrep yelkovan saniye olarak üç adet çubuğun olduğu saatler uzunca zamandır gündelik zamanı ölçmek için insanlara faydalı bir araç oluyor. Saat parçalarının isimleri nereden geliyor diye düşündüğümüzde akrep ve yelkovan terimleri anlamsız bir kelime olarak görülebilir. Akrepten daha uzun şekilde dizayn edilen yelkovan çubuğu, avrupa dillerinde kullanılmıyor. İngilizce’de ‘minute hand’ kelimesi yelkovan yerine kullanılıyor. Fransızca’da ise ‘grande augiille’ yani büyük iğne tabiri kullanılmaktadır. Öyleyse yelkovan tabiri dilimize nereden gelmiş olabilir? Yelkovan kelimesinin kelime kökenine doğru bir inceleme yaptığımızda iki farklı Türkçe kökenli kelimeden türediği varsayılır. Biri aceleci ve hızlı anlamına gelen ‘yelkemek’ kelimesi, diğeri de boş gezen anlamına gelen yel koğan kelimeleridir. Yelkemek(aceleci) kelimesi zamanla yelkeğen diye kullanılagelmiş ve günümüzdeki halini almıştır. Dillerin tarihlerinde buna benzer çok hikayeyle karşılaşabiliriz. Kelimeler kullanılırken yıllar içinde söyleniş tarzlarında bir miktar değişkenlik olabilir. Yelkemek ve yel koğan kelimelerinden gelen yelkovan tabiri de bu şekilde hayatımızda yer alan terimlerden biri olmuştur.
Neden Akrep ve Yelkovan İsimleri Verilmiştir?
Saat parçalarına neden akrep ve yelkovan gibi isimler verildi? Saatin akrep ve yelkovan parçalarının nereden geldiklerinden biraz bahsettik. Kelimelerin temel anlamlarından yola çıkılıp bir benzetme yapılarak bu isimler saatlerin parçalarına verilmiş ve öyle kullanılagelmiş. Zamanın hızlı geçtiğini söylemek için saat göstergesine akrep hayvanının adı verilmiş. Yani akrebin hızlı hareket etme kabiliyetini zamanın hızlı geçmesiyle ilişkilendirerek bir benzetme yapılmış. Güzel dilimizin içerdiği güzelliklerden adeta bir örnek gibi olmuş. Yelkovan ise akrep çubuğuyla benzer şekilde bir benzetme sanatı yapılarak kullanılmıştır. Yel koğan(boş gezen) kelimesinden türediği öne sürülen yelkovan terimi, dakika gösteren çubuğun görece hızlı bir şekilde dolaşmasından esinlenilerek tercih edilmiş olabilir. Diğer dillerde olduğu gibi saatin parçalarına mekanik kelimeler takmak yerine söz sanatı yaparak kelimeler tercih edilmesi kültürümüzün canlılığını adeta kanıtlıyor. Zamanı ölçen aletlerimize bile anlamlı kelimeler takarak kültürümüzü yansıtıyoruz. İşte saatin parçalarının isimleri olan akrep ve yelkovan buradan gelmektedir.
Akrep ve Yelkovan Günde Kaç Kere Üst Üste Gelir?
Akrep ve yelkovan gün içerisinde üst üste gelebilmektedir. Bir günde yirmi dört saat olduğunu düşünürsek akrep ve yelkovan arasındaki açı günde yirmi iki defa sıfır olur. Gün içerisinde akrep iki tam tur yaparken yelkovan ise yirmi dört kere turunu tamamlar. Akrep ve yelkovan arasındaki açı günün vaktine göre değişkenlik gösterir. Dolayısıyla üst üste gelme sayıları da akrebin yaptığı açılar ile ortaya çıkar. Akrep saat üzerinde sabit kalmaz ve geçen dakikaya göre ileriki saate doğru bir hareket yapar. Bu hareket, akrep ile yelkovanın gün içerisinde yirmi dört defa değil de yirmi iki defa üst üste gelmesine sebep olur. Matematik derslerine de konu olan bu olay aslında zor anlaşılır bir durum değildir. Elle sayılarak bile bu sorunun cevabına ulaşılabilir. Yalnızca dikkat edilmesi gereken akrebin bulunduğu saat dilimi içerisinde yaptığı harekettir. İşaret ettiği saatin üzerinde sabit kalmadığı için yelkovanla üst üste gelme sayısı ilk akla gelenden farklı olmaktadır. Görüldüğü gibi gün içerisinde akrep ile yelkovan arasındaki açı sıfır olabilmekte ve akrep ile yelkovan yirmi iki sefer üst üste gelebilmektedir.
